Bektâşilik - Hacı Bektaş Velî

Gizemci bir Türk tarikatı.

Hacı Bektaş Velî (1247-1337)’nin kurduğu ve Balım Sultan (? -1516)’nın düzenlediği en ünlü ve etkili Türk tarikatıdır. Düşünce kaynakları Yesevîlik, Babâîlik ve Şia-i isnâ aşariya’ya dayanır. Türk halklarında hiç sönmeyen eski Türklerin dini Şamânlığın özlemiyle Sünnî Müslümanlığa karşı bir tepki olarak doğmuştur.

Zamanla, aynı yolda yürüyen Babâîlik, Kalenderîlik, Hayderîlik, Abdallık ve Hurûfîlik gibi çeşitli Türk tarikatlarını içine çekmiş ve eritmiştir.  Kardeşlik ve ortaklaşacılık güden toplumcu bir yapıdadır, Ahîliğin izlerini taşır. Gizli ve kapalı bir kurumdur, ancak bağlılarının bildiği sırları vardır.
Bektaşi ilkelerine göre, her insan gereken bilgiye erişmiş değildir, gereken bilgi ve olgunluğa erişen Kutup adını alır. Nasıl değirmentaşı kutup denilen ortadaki demirin çevresinde dönerse, evren de öylece Kutup’ların çevresinde döner. Sayısı pek çok olan bu Kutup’ların içinde en yetkini Kutular kutubu (Kutub al-aklâb)’dır.

Onun bir yanında sağ imam, öbür yanında da sol imam oturur(İmâmâm). Bu büyük yöneticiler, Üçler adını alırlar. Bunlardan sonra evrenin dört yanını yöneten dört Direk gelir (Evtâd-ı erbaa). Dört direği Aptallar (Abdaller yahut Büdelâ) rübesi kovalar. Bunlar, direklerle birlikte Beşler adını alırlar. Daha sonra Yediler (Rükebâ), Kırklar (Nücebâ) ve Üçyüzler (Nükebâ) gelir. Üçyüzler genel kuruldur. Evren bu örgenlerle önetilir (Saltanat-ı İlâhîyye). “Eline beline, diline sâhib ol“, “Her şeye mâlik ola, hiç bir şeye mâlik olmaya“, “Tanrı’ya ibâdetle değil, muhabbetle varılır“, “Rüsûm ve kûyudu ref, tariki tevhidin esâsıdır” vb. gibi özdeyişleri vardır.


Alicilik güderler. Nefes adı verilen halk diliyle yazılmış pek sanatlı şiirleri vardır. Zariflik ve nükteseverlikleriyle ünlüdürler, mizah edebiyatımızda Bektaşi nükteleri önemli bir yer kaplar. Dinsel ve gizemsel bir çerçeve içinde insan zekâsını, boşinançlara karşı usçu tepkiyi temsil ederler. Yüzyıllar boyunca aydın ve uyanık çervelerce tutulmalarını bu üstün niteliklerine borçludurlar.

Zaman zaman Ali’yi ve Fazlullah Hurûfî’yi Tanrılaştırmak gibi usdışı sapmaara kaymakla beraber genellikle usçu karakterlerini yedi yüzıl boyunca korumuşlardır. Osmanlı İmparatorluğunun siyaset, din, askerlik, düşünce tarihlerinde oynadıkları rol büyük ve önemlidir.
kaynak